Tadzjikistan, het centrum van de wereld?

Bij de vrijwel geruisloze grensovergang tussen Oezbekistan en Tadzjikistan, in de prachtige, maar 's zomers snikhete Fergana vallei, was de overgang direct voelbaar. Waar in Oezbekistan de overgebleven dollars en euro's tot op de cent nauwkeurig moesten worden gedeclareerd, mijn tas en camera's werden doorzocht en bekeken op mogelijk gevoelig politiek materiaal (de grootste vraagtekens plaatsten de douanebeambten bij de Turkmeense krant die ik onderweg had opgepikt), werd ik in Tajikistan onthaald door een grijnzende, joviale jongeman, die zonder vragen te stellen vrolijk een stempel in mijn paspoort zette. Welkom in Tadzjikistan, het centrum van de wereld?

De grenspost was mede gefinancierd door de Europese Unie, en misschien wel een goede introductie van wat me verder te wachten stond. Behalve twee lokalen passeerden twee Turkse vrachtwagenchauffeurs de bijna uitgestorven grensovergang. Lokaal transport naar het eerstvolgende dorp, Kanibodom, ging opnieuw via een geïmporteerde Mercedes Sprinter, die de eerste grofweg tweehonderdduizend kilometer op de autobahn in Duitsland had afgelegd. De weg naar Khujand, de plaats waar ik wilde overnachten, was gevuld met prehistorische Opel Astra's, en Mercedessen uit de jaren '90, veelal voorzien van stickers met 'NL' of 'D', bijna een reden je thuis te gaan voelen.

Ook de Chinezen zijn goed vertegenwoordigd, wat niet verwonderlijk is aangezien Tadzjikistan een buurland van groot belang is voor China, onder meer als bufferzone met Afghanistan. De weg van Khujand naar Dushanbe (die buitengewoon spectaculair was, en waarvan ik achterin een volle Toyota Landcruiser helaas maar een glimp heb opgevangen) is grotendeels door een Chinees staatsbedrijf aangelegd. Het meest indrukwekkende visitekaartje is een recent aangelegde tunnel, die de reistijd tussen de twee grootste steden in Tadzjikistan aanzienlijk verkort. Waar deze eerste tunnel in optimale staat verkeerde, waren de vijf kilometer in een tweede tunnel, gebouwd door Iraanse ingenieurs, een kleine verschrikking. De onverlichte tunnel lekte aan alle kanten, waardoor sommige gedeelten compleet onder water stonden. Gecombineerd met de grote gaten in het wegdek zorgde dit voor een vreemd tafereel, waar auto's, jeeps en vrachtwagens zich slingerend een weg baanden door de tunnel. Hoewel Tadzjikistan veel culturele banden heeft met Iran zal een 'upgrade' van deze tunnel ongetwijfeld door een Chinees bedrijf uitgevoerd worden.

De Chinese ontwikkelingshulp, gepaard gaande met aanzienlijke politieke invloed, is ook in de hoofdstad, Dushanbe, zichtbaar. Parken worden aangelegd door Chinese arbeiders, er rijden grote vrachtwagens en bussen van Chinese makelij door de stad, en ik heb mijn bescheiden Mandarijnse woordenschat al een aantal keer in de praktijk kunnen brengen. Maar ook de Amerikanen zijn aanwezig, vooral in militair opzicht, wat niet vreemd is gezien de strategische positie van Tadzjikistan. Verbazingwekkend genoeg heb ik ook kort met een tweetal Franse militairen gesproken, die assistentie verleenden bij de beveiliging van het vliegveld van Dushanbe. Tadzjikistan heeft qua internationale aandacht weinig te klagen, of juist wel, afhankelijk van de manier waarop je er tegenaan kijkt.

Toch leeft 70 procent van de bevolking van twee dollar per dag, of minder, iets dat moeilijk is voor te stellen als je door de weidse lanen van Dushanbe wandelt, die gevuld zijn met prachtige, pastelkleurige gebouwen, goede restaurants, en af en toe behoorlijk grote winkels. NGO's zijn in grote mate vertegenwoordigd in het land, en voornamelijk actief bij kleinschalige projecten in de regio's buiten Khujand en Dushanbe, zoals Gorno Badakhshan, waar ik binnenkort naartoe hoop af te reizen.

Voordat ik in Tadzjikistan ben aangekomen, heb ik nog een paar dagen Oezbekistan vastgeplakt aan de inmiddels alweer ruim twee maanden durende reis. Na Samarkand besloot ik via Tashkent met een tweetal gedeelde taxi’s in één dag naar Fergana te gaan, een stuk goedkoper dan direct naar de Oezbeekse grensplaats Oybek, en op het eerste gezicht een niet oninteressante trip. De wegen waren in prima staat, de chauffeurs in goede vorm, en de andere (lokale) passagiers in opperbeste stemming. Vooral de tweede taxirit gaf een soort vakantiegevoel, met tussenstops bij stalletjes waar zoute kaasbolletjes en honing verkocht werden, en een wegrestaurant waar we gloeiend hete 'somsa' aten, verse geitenmelk dronken en mierzoete abrikozen verorberden.

Vanuit Fergana ben ik naar een tweetal kleinere plaatsen gegaan, die in het teken stonden van pottenbakkerijen en zijden. Rishton is het keramische centrum van Oezbekistan, waar ruim duizend pottenbakkers actief zijn, en het vak van generatie op generatie wordt doorgegeven. De productie varieert van plantenpotten tot serviesgoed en souvenirs. Hier bezocht ik één van de vele pottenbakkerijen, en ook een kleine fabriek waar grote potten met de hand werden gefabriceerd. Margilon, op steenworp afstand van Fergana, herbergt de 'Yodgorlik' zijden fabriek, één van de laatst overgebleven producenten waar zijde op traditionele manier, grotendeels handmatig, wordt geproduceerd. Tijdens de rondleiding wist ik de gids af te schudden (of eigenlijk kreeg hij al snel in de gaten dat ik liever op eigen houtje rondslenterde), waarna ik een aantal uur doorbracht bij de verschillende onderdelen van het productieproces. Vooral het gedeelte waar de zijderupsen, levend en wel in hun cocon, in warm water worden ontdaan van hun flinterdunne zijden draad was erg apart.

Hoewel Fergana een mooie aanvulling was op een meer dan geslaagd bezoek aan Oezbekistan, is hier wel een kleine (figuurlijke) kink in de videokabel gekomen. Waar Samarkand het einde inluidde van de oude camera (de interne harde schijf heeft de geest gegeven, en de camera zelf loopt regelmatig vast), heeft zich in Fergana een klein stofje genesteld op de sensor van de nieuwe camera, een probleem dat me drie jaar geleden in Qingdao hoofdbrekens heeft gegeven (een stofje of zandkorrel op de sensor zorgt voor een grote vlek in het opgenomen beeld). Daar werd de oude Canon drie keer door (relatief) vakkundige Chinezen uit elkaar geschroefd, om de sensor een schoonmaakbeurt te geven en het stofje uiteindelijk te verwijderen. Ik betwijfel dat dit soort onderhoudsservice in Dushanbe vindbaar is, hoewel ik morgen waarschijnlijk een poging ga wagen. Voorlopig ben ik aangewezen op de oude camera, die ik met grote moeite aan de praat probeer te houden met SD kaartjes (in plaats van de interne harde schijf), maar die meerdere keren per dag vastloopt en gereset moet worden (wat vooral vervelend is als je een spontaan shot probeert te maken).

De overgang van Oezbekistan naar Tadzjikistan werd ook gemarkeerd door de verandering van guesthouses naar voormalige Soviet hotels. Waar je in Oezbekistan in veel (toeristische) plaatsen een ruime keuze aan (aangename en betaalbare) guesthouses hebt, zijn de opties in stedelijk Tadzjikistan een stuk schaarser. Eergisteren kwam ik vanuit Khujand 's avonds in Dushanbe aan, waar de luttele budget guesthouses waren volgeboekt, en ik aangewezen was op het 'Poytaht' hotel, één van de overblijfselen van de Soviet overheersing. Ik vreesde het ergste, maar na flink aandringen, kwam ik met veertig dollar redelijk weg. De kamer was luxe te noemen maar de aangrenzende discotheek, waar de deuren rond tien uur werden geopend, zorgde voor een vrij miserabele nacht. Gelukkig heb ik met pijn en moeite voor de overige twee nachten een nog veel grotere kamer (eigenlijk meer een suite) in een ander gedeelte van het hotel kunnen bemachtigen, zonder een euro meer te betalen, en belangrijker, zonder het stampende ritme dat de lokale DJ tot diep in de nacht weet vol te houden.

De afgelopen dagen heb ik qua reizen, filmen, en steeds weer nieuwe plaatsen bezoeken vaak het gevoel gehad een soort punt van verzadiging te hebben bereikt. De bazaar in Khujand was bijna normaal, terwijl het een prachtig palet aan kleuren was, van de schitterende hoofddoeken die sommige vrouwen droegen tot de rijk gevulde stalletjes met kruiden, vers fruit, kazen, broden, honing, en alles dat zijn weg weet te vinden naar de keukens van de Tadzjiek. Misschien heb ik iets te lang in het 'laagland' doorgebracht, waar ik gave dingen heb gezien en meegemaakt, maar waar het landschap en veel plaatsen wel vergelijkbaar zijn. Misschien wordt het tijd voor de bergen, of tijd om een dag of twee helemaal niets te doen.

Dushanbe is in ieder geval de plaats waar ik definitief de knoop moet doorhakken om de Pamir Highway te bereizen, of toch te kiezen voor de makkelijkere noordelijke grens met Kirgizië. Hoewel het een spectaculaire trip kan worden, zie ik redelijk op tegen het openbaar vervoer, dat praktisch niet aanwezig is, en sporadisch bestaat uit gedeelde jeeps en 4x4 busjes. Het probleem is niet zozeer dat de wegen slecht zijn (dat zijn ze nu eenmaal), maar vooral dat de plaatsen die je wilt bezoeken allemaal onderweg zijn. De keuze is eigenlijk om de route enigszins betaalbaar af te leggen in gedeelde jeeps met lokale passagiers (maar zonder de mogelijkheid te stoppen), of om een klein fortuin te spenderen en voor meerdere dagen een jeep te huren (denk aan drie cijfers, in euro's, per dag). Eigen vervoer zou uiteraard ideaal zijn, of een klein groepje medereizigers (die ik misschien kan vinden als ik morgen 'verhuis' naar een klein guesthouse in het noorden van de stad). Voor de zekerheid heb ik gisteren in ieder geval het 'GBAO permit' aangevraagd, een vereist document om toestemming te hebben door het Pamir gebied te reizen, zodat ik kan gaan als de keuze gemaakt is (misschien wel door het opgooien van een Tadzjieks kwartje).

Om uiting te geven aan het redelijk kosmopolitische gevoel dat Dushanbe oproept, overweeg ik vanavond in een Ecuadoriaans restaurant te gaan eten (het bestaat), of misschien probeer ik wel een tikka masala in de Indiase 'Delhi Darbar'. Waarschijnlijker wordt het straks weer 'gewoon' een simpele shashlyk, met vers brood, een salade, en hopelijk een fles ijskoude frisdrank, ergens bij een kraampje langs de kant van de weg. Vanuit het centrum van de wereld, opnieuw een hartelijke groet.